مردی که خود را پیشمرگ امام و توطئه ساواک را در عاشورا خنثی کرد + فیلم

به گزارش خبرنگار فرهنگی باشگاه خبرنگاران پویا، مستند «یکه‌سوار» به کارگردانی عبدالرضا نعمت‌الهی جدیدترین فیلم مرکز بسیج صدا و سیما است. این مستند روایتی متفاوت از شهید مهدی عراقی است و زندگی شخصی و فعالیت مبارزاتی او را از دهه ۲۰ تا سال ۱۳۵۸ روایت کرده است. 

شهید مهدی عراقی را باید یکی از نزدیک‌ترین یاران امام خمینی بدانیم که در روزهای منتهی به انقلاب دوشادوش امام بود و در هواپیمای حامل امام خمینی به تهران در کنار ایشان حضور داشت.

حاج مهدی عراقی متولد سال ۱۳۰۹ است. او از اعضا فدائیان اسلام و از پایه‌گذاران اولیه حزب موتلفه اسلامی در ایران بود. شهید عراقی در این مقطع از فعالیت مبارزاتی خود با شهید نواب صفوی آشنا شد و تا آخرین لحظه در کنارش حضور داشت؛ پس از آن و در دهه ۴۰ با اندیشه‌های امام‌خمینی آشنا شد و به همین واسطه به جریان انقلاب اسلامی به رهبری ایشان پیوست. 

او در روزهای منتهی به انقلاب و زمانی که امام‌خمینی در نوفل لوشاتو حضور داشتند به پاریس رفت و مدیریت داخلی بیت ایشان را بر عهده گرفت و همراه با امام در ۱۲ بهمن سال ۵۷ به کشور بازگشت. فعالیت جهادی شهید عراقی پس از انقلاب ادامه پیدا کرد و به عنوان اولین مسئول زندان قصر و سپس به ریاست  شورای مرکزی بنیاد مستضعفان انتخاب شد. مهدی عراقی تنها پس از گذشت ۷ ماه از پیروزی انقلاب اسلامی و در چهارم شهریور ماه سال ۱۳۵۸ توسط گروهک فرقان به شهادت رسید. 

مستند چهار قسمتی «یکه سوار» این شب‌ها و به مناسبت سالگرد شهادت حاج مهدی عراقی از شبکه ۲ سیما پخش می‌شود. گفت‌وگویی با کارگردان این اثر، عبدالرضا نعمت‌الهی داشتیم که در ادامه از نظرتان می‌گذرد: 

ایده ساخت مستند شهید عراقی از کجا در ذهن‌تان شکل گرفت؟ 

چگونه دسته‌های عزاداری امام حسین تبدیل به تظاهرات سیاسی شد؟ 

آقای مصطفی حسینی که پژوهشگر کار ما بود، به واسطه رساله دکتری خود که تاریخ تطبیقی و تحلیلی هنر است، مقاله‌ای راجع به تاثیر اندیشه سیاسی امام خمینی رحمهالله علیه بر صورت‌بندی عزاداری محرم نوشته بود. او در آن مقاله، مطالعه موردی داشت و آن هم محرم سال ۱۳۴۲ بود. ایشان بر روی این موضوع کار کرده بود که عزاداری در مذهب تشیع، چگونه آرام آرام تبدیل به تظاهرات سیاسی می‌شود. در این پژوهش به دنبال نقاط عطف این موضوع نیز رفته و به صورت موردی بر عاشورای سال ۱۳۴۲ متمرکز شده بود. وقتی این پایان نامه را می‌خواندم دیدم که او بر روی یک هئیت عزاداری به نام دسته حاج ابوالفتح متمرکز شده است. در سال ۱۳۴۲ این هئیت یک دسته عزاداری عظیمی را راه می‌اندازد که از مسجد حاج ابوالفتح شروع شده و با عبور از کنار دانشگاه به سمت کاخ می‌رود؛ این دسته عزاداری، بسیار عجیب و غریب است و به نوعی نقطه عطف به شمار می‌رود چرا که در آن نشانه‌های تبدیل شدن دسته عزاداری به تظاهرات سیاسی را به وضوح می‌بینم؛ شعارها، پارچه نوشت‌ها و صفوف دسته‌ها و … بسیار عجیب بوده است.

وقتی آقای حسینی پایان‌نامه‌اش را برایمان توضیح می‌داد متوجه شدم که مکررا اسم یک نفر را به کار می‌برد و آن هم حاج مهدی عراقی است؛ تا آن زمان ایشان را فقط به عنوان شهید عراقی می‌شناختم و اطلاعات زیادی از ایشان نداشتم اما بعدا فهمیدم که آدم اصلی این دسته عزاداری، ایشان بوده است. او یک چهره عملیاتی و تاثیرگذار است که با همه ارتباط داشته، یعنی از یک طرف داش مشتی‌های تهران از او حساب می‌بردند و از طرف دیگر با مراجع ارتباط داشته است.

چگونه با شخصیت شهید عراقی آشنا شدید؟ 

صفر تا صد زندگی و مبارزات شهید عراقی را در کتاب «ناگفته‌ها» خواندم

وقتی پژوهش این مستند را آغاز کردم، اولین چیزی که راجع به شهید عراقی خواندم، کتاب «ناگفته‌ها» بود. در دورانی که حاج مهدی عراقی در نوفل لوشاتو بوده است، هر شب به منزلی می‌رفت و داستان نهضت را برای دانشجویان انجمن اسلامی اروپا تعریف می‌کرد و ماحصل آن کتاب ناگفته‌ها شد. در آن کتاب، شهید عراقی، از آغاز فعالیت خود که به نوعی آغاز نهضت انقلاب نیز هست، تعریف می‌کند و از شهید نواب سخن می‌گوید. همان‌طور که می‌دانید شهید عراقی، فعالیت خود را از فدائیان آغاز می‌کند؛ متولد ۱۳۰۹ و اولین حضور مبارزات سیاسی‌اش با فدائیان و شهید نواب بوده است. او کم‌کم شیفته اندیشه‌های سیاسی و مبارزاتی نواب می‌شود و سپس همراه با او از فدائیان جدا می‌شود.

بنابراین اولین کسی که شهید عراقی به عنوان مرید انتخاب می‌کند شهید نواب است و پس از شهادت او، مدتی گوشه‌نشینی کرده و در تلاش است تا رهبری را پیدا کند که ادامه مسیر مبارزاتی خود را زیر پرچم او ادامه دهد؛ او به واسطه ابوالفضل توکلی که خود از اعضای موتلفه بوده است با امام آشنا می‌شود. این اتفاق در اوایل دهه ۴۰ رخ می‌دهد، در حالی که هنوز نهضت انقلاب آغاز نشده است.  پس از آشنایی حاج مهدی عراقی با امام خمینی به شدت تحت تاثیر ایشان قرار گرفته و ارتباط عجیبی با ایشان پیدا می‌کند. جالب است که این ارتباط به قدری عمیق است که از ارتباط یک رهبر و پیرو فراتر می‌رود و البته دو طرفه بوده است.

ماجرای خنثی شدن ترور ساواک در عاشورا ۱۳۴۲ با تاثیرگذاری مهدی عراقی

هر چه قدر راجع به حاج مهدی خواندیم دیدیم که او در جریان انقلاب بسیار تاثیرگذار بوده است؛ برای مثال، در همان ماجرای دسته عزاداری در محرم سال ۱۳۴۲ بو می‌برد که ساواک قصد دارد دسته‌های دیگر عزاداری نظیر دسته طیب حاج رضایی، حسین رمضان یخی و ناصر جگرکی را تحریک کرده و افرادی نفوذی وارد آنان و دو دستگی ایجاد کند. شهید عراقی به محض اطلاع از این ماجرا به سراغ طیب و دیگران رفته و سعی می‌کند آنان را قانع کند تا در پازل ساواک بازی نکنند. شهید عراقی از نظر شخصیتی کسی است که لوتی و داش مشتی است و در طرف مقابل، امام خمینی نیز روی حرف او حساب باز می‌کند. جالب است بدانید که وقتی امام تبعید می‌شود، ایشان نقشه ترور حسنعلی منصور را می‌کشد و بعد از آن به زندان افتاده و مدت ۱۲ سال (از ۱۳۴۳ تا ۱۳۵۵) را در زندان سپری می‌کند. ایشان در زندان نیز داستان‌های مختلفی را تجربه می‌کند که از آن جمله می‌توان به رویارویی با گروه‌های مختلف احزاب اشاره کرد. باید بگویم که دوران مبارزه شهید عراقی بسیار متنوع است، از سال ۱۳۲۰ آغاز شده و تا سال ۱۳۵۸ ادامه دارد؛ او در این مدت امام خمینی، نواب و … را دیده و با بسیاری از احزاب مختلف زندگی کرده است.

تاکنون فیلمی از شهید عراقی ساخته شده است؟ 

حتی یک دقیقه فیلم هم درباره شهید عراقی ساخته نشده است

جالب است که وقتی این موضوع را بررسی می‌کردیم، احساس می‌کردم که باید تاکنون فیلم‌های زیادی راجع به ایشان ساخته شده باشد اما حتی یک دقیقه فیلم نیز از او ساخته نشده بود و تنها چیزی که از او وجود داشت چند گزارش خبری ۱۰ دقیقه‌ای بود که به مناسبت شهادتش از صدا و سیما پخش شده بود. البته در حوزه مکتوب، کارهای زیادی انجام شده بود و کتاب‌های زیادی راجع به او نوشته شده است. «ناگفته‌ها» و «شهید یاران» از جمله همین منابع مکتوب بود.

در این مستند سراغ افراد مختلفی از طیف‌های متنوع برای مصاحبه رفتید؛ کمی راجع به این موضوع توضیح بدهید. 

پای صحبت همه طیف‌ها نشستم؛ از بهزاد نبوی تا محسن رفیق دوست!

احساس می‌کردم اگر می‌خواهیم به شخصیت حاج مهدی عراقی نزدیک شویم، باید پای صحبت افرادی خاص بنشینیم. در این افراد، همه جور آدم از اقشار و حزب‌های مختلف حضور داشتند. خط قرمز ما این بود که همه افراد، شاهد دسته اول باشند و بنابراین سراغ کسانی که تحلیل ارائه می‌کردند نبودیم. در حقیقت سراغ کسانی رفتیم که به نوعی با شهید عراقی در ارتباط بودند و خاطره داشتند. از آن جمله می‌توان به آقای ناطق نوری، محسن رفیق‌دوست، بهزاد نبوی، عزت شاهی، احمد احمد، ابوالفضل توکلی، اصغر رخ صفت و … اشاره کرد. شاید جالب باشد که بدانید ما سراغ کارگرهای کوره‌پس‌خانه نیز رفتیم. البته در ابتدا نمی‌خواستیم که این موضوع را این قدر گسترده کنیم اما هر چه قدر که بیشتر جلو می‌رفتیم و شخصیت بزرگ ایشان را می‌دیدیم متوجه شدیم که اگر بخواهیم جامعیت حاج مهدی را نمایش بدهیم باید به سراغ طیف‌های مختلف رفته و حرف‌های آنان را بشنویم. برای مثال وقتی سراغ فرخ نگهدار رفتیم و موضوع ساخت فیلم درباره شهید عراقی را مطرح کردیم، بسیار استقبال کرد و یکی از مصاحبه‌های ما با ایشان است. حتی اگر بیژن جزنی زنده بود، شاید به سراغش می‌رفتیم و مصاحبه می‌کردیم چرا که او خاطراتی از حاج مهدی داشت.

اظهار نظر جالب بهروز افخمی در مورد شهید عراقی

در روند تحقیق و پژوهش، یک استثنا داشتیم و آن هم بهروز افخمی بود؛ جالب است بدانید که فهمیدیم بهروز افخمی قصد داشته است فیلمی راجع به شهید عراقی بسازد؛ البته این کار او به نتیجه نرسیده بود. تعبیر بهروز افخمی از شهید عراقی این بود که می‌توانیم «وَلی‌شناسی» را با او توضیح بدهیم چرا که او کسی است که وقتی وَلی را پیدا می‌کند دیگر رهایش نکرده و تا آخر خط با او ادامه می‌دهد. به نظرم شهید عراقی بیش از ۳۸ سال مبارزه جدی داشته است؛ او با شهید نواب کارش را آغاز می‌کند و سپس زیر پرچم امام خمینی مبارزه خود را ادامه می‌دهد.

مستند «یکه سوار» در ۴ قسمت ساخته شده است. در هر قسمت چه موضوعاتی را به تصویر کشیدید؟

از شهید نواب تا زندگی با مجاهدین خلق

از ۲۷ تیر پارسال کارمان را آغاز کردیم و به دلیل رساله دکتری مصطفی حسینی بخش زیادی از پیش تحقیق خود را انجام داده بودیم. البته یک دوره یکی دو ماهه را به تحقیق و پژوهش اختصاص دادیم و از اوایل شهریور ضبطمان آغاز شد.این مستند ۴ قسمت است؛ در قسمت اول به شروع مبارزات حاج مهدی در سال ۱۳۲۰ آشنایی او با شهید نواب و فعالیت او در فدائیان پرداخته و سپس به آشنایی او با امام و مقدمات محرم سال ۱۳۴۲ می‌پردازیم. قسمت دوم با محرم سال ۱۳۴۲ آغاز شده و سپس به دسته حاج ابوالفتح و ماجرای سخنرانی امام در فیضیه راجع به کاپیتولاسیون می‌پردازی؛ این قسمت با تبعید امام خمینی و انجام مقابله‌ای آنان یعنی ترور حسنعلی منصور دنبال شده و با دستگیری شهید عراقی به اتمام می‌رسد. در قسمت سوم، دوران محکومیت ایشان و حضور در زندان روایت شده و داستان‌های مفصل این دوره در زندان به تصویر کشیده می‌شود. از جمله اتفاقات مهمی که در این دوره وجود دارد تغییر فضای زندان از انتهای دهه ۴۰ و ورود نیروهای جوان به زندان است؛ در این دوره مجاهدینی‌ها، چریک فدائی‌ها و حزب مللی‌ها و … وارد زندان می‌شوند که در نهایت منجر به فتوای در زندان و جشن سپاس می‌شود. قسمت چهارم از حضور شهید عراقی در نوفل لوشاتو شروع شده و پرواز انقلاب را به تصویر کشیده و تا شهادت ایشان را روایت می‌کند.

خاطره‌ای از فعالیت‌های مبارزاتی شهید عراقی دارید؟ 

ماجرای پیشمرگی برای امام خمینی بعد از اتفاقات فیضیه

بعد از ماجراهای مدرسه فیضیه، امام در یک منزل می‌نشینند و به همه کسانی که در خانه بودند، می‌گوید بیرون بروید و اجازه بدهید هر کسی که اعتراض دارد بیاید تا با او صحبت کنم؛ آقای توکلی و حاج مهدی در زیر زمین خانه پنهان می‌شوند، چرا که نگران سلامتی امام بودند و می‌ترسیدند کسی از عوامل دستگاه بیایند و آسیبی به امام برسانند، آنان به عنوان پیشمرگ امام در آن‌جا پنهان می‌شوند تا خطری متوجه امام خمینی نشود. 

این مجموعه از شنبه شب (۹ شهریور) به روی آنتن شبکه دو رفت در حالی که کمی با زمان شهادت ایشان فاصله دارد، دلیل این موضوع چه بود؟ 

در ابتدا می‌خواستیم که این مجموعه در سالگرد حاج مهدی یعنی ۴ شهریور پخش شود، حتی زمانی که این مستند را رونمایی کردیم قرار بود از شب همان روز، پخش تلویزیونی آن آغاز شود اما این کار صورت نگرفت که البته دلیل داشت. پخش شدن یک مستند دو باکسی به صورت ۴ شب متوالی کار بسیار سختی است، یک باکس تلویزیونی تا سقف ۲۸ دقیقه است و دو باکسی از ۴۰ دقیقه تا ۵۶ دقیقه است؛ مستند ما دو باکسی بود و می‌خواستیم ۴ شب به صورت متوالی پخش شود که کار بسیار سختی بود.

بعد از این اتفاق به ما گفتند که مستندتان از روز شنبه ۹ شهریور پخش شود اما با صحبتی که با تهیه‌کننده داشتم، گفتم حالا که از سالگرد گذشته، بهتر است در یک مناسبت ملی‌ پخش شود؛ بنا بود که جلوی پخش آن گرفته شود تا ایام عزاداری بگذرد و در مناسبت بهتری پخش شود اما در نهایت روز شنبه روی آنتن رفت. 

انتهای پیام/