چگونگی تألیف کتاب "غربزدگی" آل احمد و رد ادعای نصر درباره آن

خبرگزاری فارس ـ گروه تاریخ: جلد اول کتاب «تاریخ شفاهی و تصویری ایران معاصر» با عنوان «حکمت و سیاست» که مصاحبه حسین دهباشی با سیدحسین نصر است که در آن از کودکی تا سال ۱۳۵۷ از زبان سیدحسین نصر بازگو شده است.

در بخشی از این کتاب سیدحسین نصر ادعایی کرده که جالب توجه است. او در بخشی به کتاب «غرب‌زدگی» جلال آل‌آحمد اشاره می‌کند و اینطور توضیح می‌دهد: «جلال آل‌احمد با من دوست بود، این غرب‌زدگی معروف، اولین مقاله‌اش را من برایش در خانه‌مان در بوستون نوشتم؛ یعنی انگلیسی که بلد نبود، با هم صحبت کردیم و من برایش نوشتم و در دانشگاه هاروارد ارائه کرد، شد پایه همین کتاب.» به همین مناسبت با محمد حسین دانایی خواهر‌زاده جلال آل احمد و روزنامه‌نگار گفت‌وگو کردیم که در پی می‌آید:

* آقای دانایی، به طوریکه اطلاع دارید، کتاب «تاریخ شفاهی و تصویری ایران معاصر» با عنوان «حکمت و سیاست» که مصاحبه حسین دهباشی با سیدحسین نصر است که در آن از کودکی تا سال ۱۳۵۷ از زبان سیدحسین نصر بازگو شده است.در بخشی از این کتاب سیدحسین نصر ادعایی کرده که جالب توجه است. او در بخشی به کتاب «غرب‌زدگی» جلال آل‌آحمد اشاره می‌کند و اینطور توضیح می‌دهد: که اولین مقاله «غربزدگی» را او برای مرحوم جلال آل احمد نوشته و همین مقاله، سنگ بنای کتاب معروف «غربزدگی» شده است. آیا این ادعا درست است؟ نظر شما درباره آن چیست؟

  مرحوم جلال آل احمد آدم صاف و صادقی بود و به قول امروزی ها، شفاف عمل می کرد. عملکردش درباره چگونگی تألیف کتاب «غربزدگی» هم کاملاً شفاف و روشن است، یعنی خودش اطلاعات جزیی و از سیر تا پیاز مربوط به نحوه انعقاد نطفه این فکر و بعد هم نحوه طی شدن مراحل جنینی و تکوینی و بعد مرحله انتشار این کتاب و عواقب انتشار آن را با جزییات کامل نوشته و در دسترس همگان قرار داده است.

* این مطالب در کجاها نوشته شده و چگونه می توان به آنها دسترسی داشت؟

بخشی از این اطلاعات، در مقدمه خود کتاب «غربزدگی» که بارها تجدیدچاپ شده، آمده، برخی هم در مقاله «مثلاً شرح احوالات» که اولین بار در دی ماه ۱۳۴۶ توسط مرحوم آل احمد نوشته و منتشر شده و بخشی هم در کتاب «سفر امریکا» که در سال ۱۳۸۰ چاپ شد. مقادیر تکمیلی آنها هم در یادداشت های روزانه مرحوم آل احمد مضبوط است که من بعداً راجع به آنها صحبت خواهم کرد.

 * اگر ممکن است به طور خلاصه اشاره ای به آنها بفرمایید.

به طوریکه اسناد مزبور حکایت می‌کنند، مرحوم آل احمد از اوایل دهه ۱۳۴۰ شمسی روی موضوع تضاد بین بنیادهای سنتی جوامع شرقی با جریان تحول خواهی و تجددطلبی در جوامع مزبور متمرکز شد و این نکته توجهش را جلب کرد که جریان تجددخواهی، عملاً به نوعی دنباله روی همه جانبه از فرنگ و بخصوص از امریکا تبدیل شده و ادامه اینگونه مناسبات استعماری دارد جوامع شرقی را به سویی می‌برد که به تدریج هویت ملی و محتوای تاریخی و فرهنگی خودشان را از دست بدهند و به مصرف کننده بی اراده محصولات غربی تبدیل شوند.

به عبارت دیگر، ذهن مرحوم آل احمد تحت تأثیر اینگونه تفکرات، کم کم به طرف موضوع «غربزدگی» سوق داده شد و به تدریج که این فکر قوام گرفت، حاصل تفکرات و نظریات خودش را در تاریخ های ۸ آذر و ۲۷ دی ۱۳۴۰ به “شورای هدف فرهنگ ایران” که در وزارت فرهنگ سابق تشکیل می شد، ارایه نمود. طبق نوشته مرحوم آل احمد در مقدمه کتاب “غربزدگی” چون این گزارش و نظریات مندرج در آن مغایر سیاست های رسمی حکومت وقت بود، لذا درباره آن اقدام رسمی بعمل نیامد و عملاً بایگانی شد، اما آل احمد موضوع را رها نکرد، بلکه نسخه های ماشین شده آن گزارش را به تعدادی از دوستان و افراد صاحبنظر زمان خودش داد تا افراد مزبور هم آن را بخوانند و درباره اش اظهار نظر کنند. بعد هم با توجه به نظریاتی که دریافت کرده بود، خودش کتاب “غربزدگی” را تدوین و برای اولین بار در مهر ماه سال ۱۳۴۱ منتشر کرد.

این خلاصه شرح حال کتاب “غربزدگی” است، از زمان انعقاد نطفه تا تولد. البته بدنیست به این نکته هم اشاره کنم که مرحوم آل احمد در مقدمه همین کتاب “غربزدگی” ضمن ذکر اسامی کسانی که نظریاتشان موجب بالندگی و غنای این اثر شده، صریحاً اعتراف کرده است که خودِ تعبیر “غربزدگی” را از دکتر احمد فردید که یکی از استادان فلسفه و از شرکت کنندگان در همان “شورای هدف فرهنگ” بود، گرفته و بعد معنا و منظور تازه خودش را که همان جنبه استعماری مناسبات غرب و شرق باشد، روی این تعبیر گذاشته و آن را به صورت یک موضوع سیاسی- اجتماعی مستقل تدوین کرده است.

* خوب، حالا برگردیم به سوال اصلی، یعنی بررسی صحت و سقم ادعای دکتر نصر درباره این که اولین مقاله “غربزدگی” را او نوشته و آل احمد بعداً آنرا به کتاب تبدیل کرده است. در این مورد نظرتان چیست؟

تا جایی که اسناد و مدارک مزبور حکایت می کنند، این ادعا به این صورت که مطرح شده، صحیح نیست و جناب دکتر نصر در شکل گیری و تدوین کتاب “غربزدگی” نقشی نداشته اند. برای اثبات بطلان این ادعا هم کافیست به گفته خود جلال رجوع کنیم، چون مطلبی که نصر گفته اند، حاوی اطلاعات و قراینی است که این ادعا را خودب خود نقض می‌کند. نصر در جریان تدوین کتاب “تاریخ شفاهی و تصویری ایران معاصر” در این باره گفته اند: «اولین مقاله اش را من برایش در خانه مان در بوستون نوشتم… و شد پایه همین کتاب.» این امر بدین معنی است که آل احمد در زمان تدوین کتاب “غربزدگی”، یعنی در سال های ۱۳۴۰ یا ۱۳۴۱ در امریکا بوده، در حالی که چنین امری واقعیت ندارد و اسناد محکم و حتی رسمی مثل گذرنامه مرحوم آل احمد و بعد هم سفرنامه اش که تحت عنوان “سفر امریکا” چاپ شده، همگی نشان می دهند که آل احمد فقط یکبار به امریکا رفته و آن هم در سال ۱۳۴۴ بوده است، دقیقاً از ۵ تیر ۱۳۴۴ تا ۲۳ شهریور همان سال، و در آن هنگام سه سال از چاپ اول کتاب “غربزدگی” گذشته بود و طبیعتاً دکتر نصر نمی توانسته در سال ۱۳۴۴ به عقب برگردد و در جریان تدوین این کتاب ایفای نقش کند!

* آیا شواهد و قراین دیگری هم برای رد این ادعا وجود دارند؟

  بله، سند دیگری که می تواند در این رابطه مورد توجه قرارگیرد، خود کتاب “سفر امریکا” است. در سراسر این کتاب هم که حاوی جزییات رویدادهای سفر آل احمد به امریکا و ملاقات با افراد مختلف است، تنها دوبار از دکتر نصر نام برده شده که هیچکدامشان ارتباطی به موضوع کتاب “غربزدگی” ندارند.

لازم است اضافه کنم که آل احمد در این سفر در یکی از اجلاس های سمینار هاروارد درباره تز تازه اش که همان موضوع “غربزدگی” باشد، سخنرانی کرد. خودش در این باره چنین نوشته: «غربزدگی را با تغییراتی در سه- چهار صفحه خلاصه کردم و دادم به دست دوست تازه یافته ام- مجید تهرانیان که آن جا هم درس می خواند و هم درس می داد و مصاحبتش غنیمتی بود. و او ترجمه کرد به انگریزی …» بنابراین، ملاحظه می فرمایید که دکتر نصر در زمینه ترجمه سخنرانی آل احمد به انگلیسی هم نقشی نداشته یا حداقل نقش مهمی نداشته است.

 * آیا در یادداشت های روزانه مرحوم آل احمد درباره این ادعا مطلبی دیده می شود؟

خیر، در این یادداشت ها هم که حاوی جزییات زندگی و افکار و اعمال آل احمد و معاصرانش می باشند، تنها یک بار نام دکتر نصر آمده و آن هم مربوط به زمانی است که آل احمد با انتشار مقاله “بلبشوی کتاب های درسی”، خواب سردمداران یکی از شبکه های مافیایی با مباشرت بنگاه انتشاراتی فرانکلین را آشفته کرده بود و آنها هم دنبالش بودند و از چپ و راست تهدیدش می کردند. آل احمد در یادداشت های روز ۲۱ دی ۱۳۳۹ در این باره نوشته است: «شنیده شد (به نقل از سیمین و او از دکتر نصر و او از حافظ فرمانفرمائیان) که در فرانکلین سخن ازین فراوان رفته است که چکار کنیم در مقابل این مقاله.» بنابراین، در یادداشت های روزانه آل احمد هم خبری و اثری از حضور و نقش آفرینی دکتر نصر در پیدایش کتاب “غربزدگی” دیده نمی شود.

 * ضمن تشکر به خاطر ارایه اطلاعات مزبور، خواهش می کنم با توجه به تمام مطالبی که مطرح شد، بفرمایید که تحلیل نهایی خودتان در این باره چیست؟و چطور چنین مطلبی از سوی دکتر نصر مطرح شده است؟

در این رابطه دو نکته را به عرض می رسانم، یکی یقینی است و دیگری احتمالی:     نکته اول این که اگر دکتر نصر در جریان تدوین یا تکمیل این فکر و این کتاب – چه در تهران و چه در امریکا – نقش و اثر قابل ذکری داشت، حتماً مرحوم آل احمد در میان اینهمه اثری که از خودش باقی گذاشته و اینهمه ذکر خیری که از افراد دخیل کرده است، به نقش ایشان در موضوع هم اشاره ای می کرد، مخصوصاً با توجه به اینکه دکتر نصر در آن سال ها جوان بود و آل احمد هم در تشویق و حمایت از جوان ها ید طولایی داشت.

نکته دوم این است که جایگاه علمی و اجتماعی دکتر نصر در حال حاضر به گونه‌ای است که اجازه اسایه ادب به وی را نمی‌دهد، لذا بنده ترجیح می دهم که موضوع را به یک قصور و خطای ناشی از فراموشی یا تداخل دنیای خیال و دنیای واقع نسبت بدهم، یعنی اتفاقی که در سنین بالا امری طبیعی است. مقصودم این است که موضوع “غربزدگی” طی سال های طولانی جذابترین موضوعات مطرح در محیط های روشنفکری کشورمان بود و همه صاحبنظران و به احتمال زیاد آقای دکتر نصر، به طور طبیعی ذهنشان درگیر این موضوع بوده و در محافل دانشگاهی و روشنفکری کشور هم راجع به آن بحث می کردند. ضمناً خیلی از حضرات هم پس از انتشار این کتاب مایل بودند و حتی به وسیله خود مرحوم آل احمد تشویق و ترغیب می‌شدند که راجع به موضوع نظر بدهند و مطلب بنویسند. لذا شاید دکتر نصر هم گرچه در جریان تدوین اولیه کتاب نقشی نداشته، اما بعد از انتشار کتاب، نظریات اصلاحی یا تکمیلی در این زمینه داشته و آنها را به آل احمد داده یا خیال می کند که داده و حالا گذشت زمان باعث مخدوش شدن خاطرات و خلط مبحث و اظهار چنین نظریاتی شده است.

انتهای پیام/