وحشتناک‌ترین طاعون‌های عصر صفویه؛ از طاعون قم تا مرگ سیاهی که ۱۰۰ هزار نفر را به کام مرگ کشاند

چند ده دوره طولانی و کوتاه شیوع طاعون در دوره صفویه در شهرهای مختلف ایران به ثبت رسیده است. در مجموع نزدیک به ۱۰۰ هزار انسان به علت بیماری های واگیر دار کشته شده اند.

به گزارش حوزه سلامت و فرهنگی و هنری پایگاه خبری نشریه فرزندان آسمانی به نقل از خبر فوری، با افزایش ویروس کرونا در کشورمان بسیاری از افراد به تبع کنجکاوی ذاتی بشر به دنبال دانستن تاریخ بیماری‌های همه گیر در تاریخ کشورمان افتاده اند. یکی از این دوران مورد توجه عصر صفویه و یکی از بیماری هایی که در این دوره منجر به تلفات بسیاری شد طاعون است.

همه می‌دانند که دوران صفویه در ایران همراه با تحولات عمده‌ای در مبانی زندگی مردم بود. هنر و صنایع به اوج شکوفایی خود رسید. در زمینه معماری بناهای باشکوهی برپا گشت که امروزه هم موجب فخر ما ایرانیان است. به لحاظ اقتصادی در سایه امنیت بوجود آمده ، گامهای بلندی برداشته شد و به لحاظ نظامی و سیاسی نیز ایران به پیشرفتهای بسیاری رسید.

با این حال،  در زمینه پیشرفت علوم تجربی بخصوص پزشکی وضع به گونه دیگری بود . دوران طولانی حکومت صفویه را به نوعی می توان ادامه دوران رکود علمی دانست که از مدتها قبل شروع شده بود. در زمینه پزشکی و بهداشت نیز وضعیت ایران خیلی خوب نبود.

پزشکان ایرانی بی خبر از زندگی جدید مشابهی که سراسر اروپا را فرا گرفته بود، کتب قدیمی مانند قانون بوعلی سینا و الحاوی زکریای رازی را می‌خواندند. ایرانیان گمان می بردند که دنیای علم هنوز هم در پی کسب معلومات از آنان است و نمی دانستند که تفوق در پزشکی به سرزمین‌های دیگر انتقال یافته است.

جدا از پزشکی وضعیت بهداشت عمومی کشور نیز خیلی خوب نبود. جهانگردان اروپایی وضعیت بهداشت شهرهای بزرگ ایران در آن دوره را توصیف کرده اند. ژان باتیست تاورنیه جهانگرد فرانسوی درباره شهر اصفهان در عصر صفوی چنین می‌گوید:

“اغلب کوچه‌ها پر از زباله و خاکروبه و حیوانات مرده است که سبب عفونت‌ها می‌شوند و اگر هوای آنجا فوق‌العاده خوب و سالم نمی‌بود هیچ‌وقت طاعون نمی‌بایستی از آنجا خارج بشود … در جلو هر خانه گودالی برای ریختن انواع کثافات هست … که هر روز دهاتی‌ها با الاغشان آمده کثافت‌ها را بار کرده می‌برند”.

همچنین، ژان شاردن، دیگر جهانگرد فرانسوی نیز که مدتی در اصفهان سکونت داشته، وضعیت بهداشتی پایتخت صفویه را چنین توصیف می‌نماید:

“آنچه در خیابان‌های اصفهان ناراحت‌کننده است این است که خیابان‌های اصفهان نیز مانند سایر شهرهای ایران سنگفرش نشده است ولی چون هوا خشک است و مردم هر روز صبح و عصر جلوی خانه‌های خود را آب می‌پاشند، مثل شهرهای اروپا گرد و خاک و زباله ایجاد نمی‌شود … چاله‌های بزرگی در خیابان‌ها و زیر دیوار خانه‌ها حفر می‌شود که فاضلات و همه‌ی زباله‌ خانه و گاهی زباله‌ی همسایه‌ها در آنجا ریخته می‌شود. اما با این وجود و بر خلاف تصور، تعفن خیابان‌ها را فرانمی‌گیرد، زیرا هوا خشک است و کشاورزانی که برای فروش میوه‌ها و سایر محصولات به شهر می‌آیند، در برگشت زباله‌ها را در خورجین‌های چهارپایان می‌ریزند و به عنوان کود و ازدیاد محصول باغشان می‌برند”.

این شرایط باعث شیوع فراوان بیماری های مسری مانند طاعون و وبا در عصر صفویه گردید. بروز و شیوع این یکی از مهم‌ترین دلایل فوت زودرس افراد در عصر صفوی محسوب می‌شد. عدم توجه حکومت به سلامت و بهداشت مردم و کم‌توجهی عامه مردم به برخی مسائل بهداشتی در همه‌گیری بیماری‌های مسری بی‌تاثیر نبود. برای مثال حمل جسد برای دفن در اماکن متبرکه به هنگام بروز وبا و طاعون، یکی از علل شیوع این بیماری بود. گزارش‌هایی این موضوع را تایید می‌کند. در سال ۹۸۵ با صدور فرمانی این کار ممنوع اعلام شد.

همچنین عامل اصلی بروز طاعون سال ۹۸۹ در قم، حمل اجساد تعدادی از فوت‌شدگان طاعون در تبریز برای دفن در قم بود. بدین صورت ملاحظه می‌شود که عدم رعایت بهداشت، موجب بروز طاعون در مناطق دیگر شده، تلفات جمعیتی، قحطی و نابسامانی‌های اقتصادی فراوانی به دنبال داشت.

این شرایط باعث شیوع فراوان طاعون در دوره نسبتا طولانی حکمرانی صفویه در ایران گردید. چند ده دوره طولانی و کوتاه شیوع طاعون در دوره صفویه در شهرهای مختلف ایران به ثبت رسیده است. در مجموع نزدیک به ۱۰۰ هزار انسان به علت بیماری های واگیر دار کشته شده اند.

در جدول زیر به برخی از مهمترین طاعون های عصر صفویه اشاره می‌کنیم: