ثروت‌عجیب‌و‌غریب‌شمس‌پهلوی+ اسناد

خبرگزاری فارس، مال‌اندوزی و فساد مهم‌ترین چیزی بود که از رضاخان به فرزندانش به ارث رسید. همه آنها چه دختر و چه پسر در این امر ید طولایی داشته و گوی سبقت را از هم می‌ربودند. آنان تحت عناوین مختلف، حتی در پوشش امور خیریه نیز به مال‌اندوزی مشغول بودند.

با اینکه اشرف پهلوی در فسادهای مالی و اخلاقی پیشرو است، اما نباید خواهر بزرگ‌ترش یعنی شمس را در این بین فراموش کرد. فسادهای مالی و سوء استفاده‌های شمس پهلوی بزرگ‌ترین خواهر تنی محمدرضا پهلوی به وضوح در اسناد و خاطرات دیده می‌شود. اگرچه وی برخلاف خواهرش اشرف به امور سیاسی علاقه‌ چندانی نشان نمی‌داد اما در عوض بیشتر وقت خود را در جمع‌آوری مال و زدوبندهای مالی می‌گذراند.

ثروت وی چنان افسانه‌ای و غیرقابل باور بود که روزنامه “سانفرانسیسکو کرانیکال”، تنها گوشه‌ای از ثروت شمس را “عجیب‌تر از داستان هزار و یک شب” خواند. در ادامه با تکیه با برخی از اسناد و گزارش‌های ساواک که برای اولین بار منتشر می‌شود و همچنین خاطرات نزدیکان دربار پهلوی به گوشه‌ای از فسادهای شمس پهلوی اشاره می‌شود.

***فساد اخلاقی شمس پهلوی ***

شمس پهلوی اولین فرزند رضاخان از همسر دومش تاج‌الملوک که در آبان ۱۲۹۶ در تهران به دنیا آمده بود در سال ۱۳۱۵ با فریدون جم (فرزند محمود جم) ازدواج کرد. اما پس از شهریور ۱۳۲۰ و سقوط رضاخان از سلطنت، شمس ضمن ناسازگاری با فریدون جم زمینه‌های جدایی با وی را فراهم کرده و بدون متارکه رسمی با شوهر قانونی خود، در سال ۱۳۲۲ زندگی مستقلی را شروع کرد.

وی در این مدت درحالی که هنوز همسر فریدون جم محسوب می‌شد با عزت‌الدوله مین‌باشیان (معلم موسیقی خود که بعدها نام خود را به مهرداد پهلبد تغییر داد) ارتباط پیدا کرد و با وجود مخالفت دربار و بسیاری از اعضای خاندان سلطنت، در سال ۱۳۲۳ از فریدون جم طلاق گرفته و یک سال بعد با عزت‌الله مین‌باشیان ازدواج کرد.[۱]

***سوءاستفاده شمس از مسئولیت‌های مختلف ***

شمس، بزرگ‌ترین خواهر تنی محمدرضا پهلوی با توجه به نفوذی که بر روی برادرش داشت توانست در دوران سلطنت وی چندین مسئولیت برای خود دست و پا کند و از قبل این عناوین نیز به مال‌اندوزی و خوش‌گذرانی بپردازد.

آنچنان که «حسین فردوست» رئیس دفتر ویژه اطلاعات محمدرضا پهلوی می‌گوید: «شمس نیز مانند سایر خواهران و برادران محمدرضا، رئیس ده‌ها سازمان خیریه و غیرخیریه بود که مراکز سوءاستفاده بودند.» از آنجا که او ریاست عالیه سازمان شیر و خورشید را برعهده داشت هزینه سفرهای پرخرج او و خانواده‌اش نیز همواره از بودجه این سازمان و سازمان‌های مشابه دولتی پرداخت می‌شد. بدین ترتیب تشکیل بنیاد و موسساتی تحت عنوان «خیریه» یکی از راه‌های مال‌اندوزی و دریچه‌ای برای انجام فعالیت‌های اقتصادی بود.

وی علاوه بر سوءاستفاده از اموال دولتی برای منافع شخصی خود، به همراه همسر و فرزندانش صاحب و یا سهامدار عمده‌ چندین مؤسسه‌ اقتصادی از جمله: شرکت پرشیان متال فورمز، شرکت صنعتی آلوم شارس، شرکت ساختمانی فرامین، شرکت شهر صنعتی کوروش، شرکت ساختمانی و مهندسی مهرشهر، شرکت مهندسی و ساختمانی ایرا، شرکت ایراسر، شرکت سازندگان، شرکت ایرا اس.پی.کاپاگ، شرکت ساختمانی خطوط لوله‌ ایران، شرکت عمرانی شهر صنعتی ساوه، شرکت ساختمانی فیاتک، شرکت آناهیتا، شرکت ایران موبیل هومز، شرکت بازرگانی واردات، شرکت نان شهر، شرکت کشتیرانی دماوند و کانون ورزشی مهر بودند.[۲]

همسر دوم شمس یعنی مهرداد پهلبد نیز از موقعیت خود بهترین بهره را برد و در سال ۱۳۳۰ به معاونت وزارت فرهنگ و ریاست اداره کل هنرهای زیبا و سپس در سال ۱۳۴۳ در کابینه حسنعلی منصور به وزارت فرهنگ و هنر منصوب شد و تا سقوط رژیم پهلوی در این سمت باقی ماند.

*** معافیت کمرگی به کالاهای وارد شده توسط شمس ***

یکی از راهکارهای خاندان پهلوی برای فرار از پرداخت مالیات تصویب قوانین مربوط به معافیت مالیاتی در مجلس شورای ملی و توسط هیئت وزیران بود.

هیات وزرا در جلسه نوزدهم شهریور ماه ۱۳۱۷ بنابر پیشنهاد وزارت تجارت اعلام کرد که «پروانه ورود دو فقره کالا به شرح: ۱- چهار بسته لوازم تخصصی و بیسکویت به ارزش ۳۰۰ ریال از بیروت و ۲- یک بسته حاوی ابریشمی و کفش به ارزش ۱۸۰ ریال از کشور سوئد به نام والاحضرت شاهدخت شمس پهلوی وارد گمرک تهران گردیده به تقاضای اداره گمرک با معافیت از صدور داده شود.» بلافاصله این موضوع به امضای نخست‌وزیر نیز رسید و به منظور اجرا به وزارت بازرگانی ارجاع داده شد.[۳] همچنین در ۳ اسفند ۱۳۱۷ براساس دستور نخست‌وزیر مبلغ ۶۲ مارک و ۹۵ مارک، بابت بسته متعلق به شمس که از کارخانه “زایس ایکون درسدن” خریداری شده بود پرداخت شد.

در بهمن ۱۳۱۷ پروانه معافی برای صندوق‌های بلور شمس از طرف رئیس اداره کل گمرک صادر می‌شود که براساس آن چهار صندوق بلور آلات متعلق به دختر بزرگ رضاخان از پرداخت مالیات معاف می‌شود. چنین معافیتی شامل بسیاری از اقلام وارداتی، از کوچک‌ترین وسایل مانند لوازم آرایشی تا گران‌ترین وسایل همانند اتومبیل و … می‌شد.

یکی دیگر از فسادهای اقتصادی شمس پهلوی، دور زدن قانون گمرکی و مالیاتی در زمینه تجارت اتومبیل بود. او با وارد کردن ماشین‌های لوکس که همگی شامل معافیت گمرکی بودند، آن ماشین‌ها را با قیمت بالا و سود فراوان در ایران به فروش می‌رساند. آن چنان که اسناد نشان می‌دهد، فقط طی سال‌های ۱۳۱۷ تا ۱۳۱۹ بیش از ده دستگاه اتومبیل از انواع مختلف به نام شمس وارد ایران می‌شد که همگی مشمول معافیت گمرکی بوده‌اند.

اسناد فراوانی مبنی بر اختصاص معافیت مالیاتی به خودروهای وارداتی توسط شمس وجود دارد که در اینجا تنها به ارائه یک نمونه از این اسناد بسنده شد.

روند واردات اتومبیل توسط شمس پیگیرانه و با قوت ادامه داشت به طوری که در سال ۱۳۴۵ رقم واردات ماشین به ایران توسط وی به ۱۰ دستگاه در سال رسید. آن‌چنان که در یکی از اسناد ساواک آمده است: «والاحضرت شمس پهلوی برای سال ۱۳۴۵ ده دستگاه اتومبیل سفارش فرموده بودند. ۷ دستگاه آن در همان سال تدریجا ترخیص گردید و سه دستگاه آن که عبارت از شورلت استیشن و دوج چادری و یک دستگاه بنز ۲۵۰ بود که در سال ۴۶ رسید…»[۴]

*** فسادهای شمس پهلوی به روایت مادر فرح ***

به رغم ثروت هنگفت، شمس برای کسب درآمد بیشتر دست به هر عمل زشتی می‌زد. “فریده دیبا”، مادر فرح در خاطرات خود ضمن اینکه از زندگی مرفه شمس و مشارکت وی با سرمایه‌داران بزرگ از جمله حبیب‌الله ثابت پاسال، حبیب القانیان، هژبر یزدانی، محمود خیامی و … صحبت می‌کند درباره فسادهای مالی دیگر شمس می‌گوید: «عمل زشتی که شمس انجام می‌داد، گرفتن مبالغ هنگفت از واردکنندگان اشیای گرانبها، طلا، جواهر و کالاهای پرقیمت بود. سرمایه‌داران به او باج می‌دادند و در مقابل، کالاهای خود را به عنوان دربار شاهنشاهی وارد مملکت می‌کردند و از هرگونه بازرسی و مالیات معاف می‌شدند.» وی همچنین درباره قاچاق اشیاء تاریخی ایران به خارج از کشور توسط شمس و اشرف می‌گوید: «فرح که بیشتر از من به مسایل محرمانه واقف بود می‌گفت این دو خواهر [شمس و اشرف] در برابر دریافت پول‌های کلان اجازه می‌دهند صادرکنندگان حتی اشیاء عتیقه و غیرقابل ارزش‌گذاری و میراث فرهنگی و ملی کشور را در بسته‌بندی‌های منقوش به مهر دربار شاهنشاهی بدون هیچگونه وارسی به خارج بفرستند.»[۵]

*** هزینه‌های سنگین سفرهای شمس پهلوی ***

شمس همچنین سفرهای خارجی متعددی به کشورهای گوناگون انجام می‌داد. وی که در علاقه به خانه و قصر مجلل و لوازم لوکس معروف بود، در کشورهای خارجی خریدهای کلانی از جمله خرید لوازم و وسایل کاخ و قصرهای خود انجام داده و آن وسایل را به وسیله هواپیماهای دولتی به ایران انتقال می‌داد. او همچنین جواهرات مورد نظر خود را می‌یافت و با بودجه کلانی که در اختیارش بود آنها را می‌خرید.

یکی از نکات جالب توجه مسافرت‌های خارجی شمس تنوع همراهان او بود. اعضای خانواده و افراد زیادی از جمله ندیمه، پرستار و پیشکار، خیاط، رئیس دفتر و … وی را همراهی می‌کردند. به علاوه او همواره در سفرهایش چند سگ و گربه با خود می‌برد. اسدالله علم در ذیل خاطرات تیر ماه ۱۳۵۲ می‌نویسد: «والاحضرت شمس درحال حاضر در ایالات متحده به سر می‌برد… شاه گفت: متاسفانه باید بگویم این را هم باید حمل بر خودپسندی احمقانه او کرد که با همراهانش ۱۰ سگ و دو برابر همین تعداد گربه به این طرف و آن طرف آمریکا جولان می‌دهد.»

سفرهای خارجی برای شمس فرصتی برای یافتن طراحان و مهندسان برجسته و ماهر در زمینه تاسیسات کاخ و تزئینات داخلی و یافتن سنگع کاشی، پارچه، مبلمان، سگ، گربه و … بود. از آنجا که شمس در دهه پنجاه تغییر دین داد و به مسیحیت گرویده بود بارها برای دیدار با مقامات مذهبی و بازدید از کلیسا و ابنیه مذهبی به کشورهای متعدد از جمله ایتالیا، واتیکان و آلمان سفر کرد. “اسدالله علم” در خاطراتش در سال ۵۱ می‌نویسد: «برنامه سفر والاحضرت شمس به رم و واتیکان را تقدیم کردم. شاه آن را تائید کرد به این شرط که والاحضرت درباره ملاقاتش با پاپ سر و صدا راه نیندازد.»[۶] به گفته مادر فرح، شمس در سال ۱۳۵۲ یک کلیسای اختصاصی در کاخ خود در مهرشهر کرج احداث کرده بود و یکشنبه‌ها طبق آئین مسیحیان مراسم خاصی را در آنجا برگزار می‌کرد.[۷] وی پس از مرگش در ۱۰ اسفند ۱۳۷۴ نیز طبق آین مسیحیت دفن شد.

*** گزارش روزنامه آمریکایی از هزینه ۱/۵ میلیون دلاری کاخ شمس ***

روزنامه “سانفرانسیسکو کرانیکال” در شماره‌ ۲۳ اکتبر ۱۹۷۲، از پرداخت هزینه‌های سنگین به شرکت‌های آمریکایی به منظور خرید دکوراسیون داخلی کاخ شمس پهلوی پرده برداشت. براساس گزارش‌های ساواک، «روزنامه مذکور در ستون معروف “هرب کین” آن که از پرخواننده‌ترین و مهم‌تریم ستون‌های این روزنامه است» مطلبی به شرح ذیل درج کرده بود: «طی سه هفته آینده شرکت مبل‌سازی وسترن کانزاکت فانتزی‌ترین و درعین‌حال پربهاترین سفارش مبل را که بالغ بر یک و نیم میلیون دلار شده جهت کاخ اختصاصی ۸۸ اتاقه والاحضرت شمس پهلوی خواهر شاه ارسال خواهد کرد. نکته حائز اهمیت و به مراتب محسور کننده و غیر منطقی این است که از بابت خرید قالی بافت امریکا جهت مفروش کردن کاخ مذکور به شرکت قالی پروین معادل ۱۰۰ هزار دلار قالی سفارش داده شده است که این اقدام آدم را به یاد ضرب‌المثل معروف فارسی “زیره به کرمان بردن” می‌اندازد.»

همین روزنامه در ۶ ژانویه ۱۹۷۲ زندگی و رفاه قصر شمس را عجیب‌تر از داستان هزار و یک شب خواند و با طعنه‌ای نوشت: «فراموش نشود این کاخ در کالیفرنیا قرار ندارد بلکه در ایران واقع است… مبلمان این کاخ یک مبلمان معمولی نبوده و کمپانی وسترن اظهار داشته که حمل مبلمان مزبور با هواپیمای p.c.8 که بزرگ‌ترین هواپیمای باربری است در سه نوبت انجام خواهد شد.»[۸]

پس از درج خبر هزینه یک و نیم میلیون دلاری شمس برای کاخ خود، دربار تلاش کرد تا به روش‌های گوناگون این خبر را مخفی کرده و از تائید آن طفره رود.

شمس علاوه بر اینکه در ایران صاحب چندین کاخ بود در خارج از کشور نیز قصرهای متنوعی داشت که قیمت‌ آنها گاهی به چندین میلیون دلار می‌رسید. از آن جمله می‌توان به ویلای وی در واشنگتن، پاریس و کالیفرنیا اشاره کرد. آنچنان که “یونایتدپرس” درباره قصر شمس در واشنگتن گزارش داده بود: «ویلای متعلق به شمس خواهر محمدرضاشاه پهلوی که در بالای تپه‌ای در بورلی هیلز قرار داشت یک سال بعد از اینکه به مبلغ ۵/۵ میلیون دلار به یک مجری سابق برنامه‌های تلویزیون فروخته شد از طرف صاحب فعلی آن به مبلغ ۲۵ میلیون دلار به معرض فروش گذاشته شده است. مروگریفین مجری سابق برنامه تلویزیونی در اکتبر ۱۹۷۸ ویلای شمس پهلوی را خریداری کرد و در اطراف این معامله در آن هنگام تبلیغات زیادی شد. ملک متعلق به شمس پهلوی ۱۵۷ جریب مساحت دارد. تاکنون کسانی پیدا شده‌اند که حاضرند برای ویلای سابق شمس پهلوی تا مبلغ ۱۸ میلیون دلار بپردازند.»[۱۰]

*** تصرف زمین توسط شمس ***

زمین‌خواری میراثی از رضاخان به فرزندانش بود. شمس پهلوی نیز همچون پدر و خانواده‌اش زمین‌هایی را تصاحب کرده بود که یا متعلق به مردم و رعایا بود و یا ملکی بود که بدون پرداخت وجه آنها را از دولت گرفته بود.

از آن جمله زمین‌هایی که در اختیار شمس قرار گرفت روستایی به نام “شور قشلاق” که بعدها به مهرشهر تغییر نام داد بود. شمس تا قبل از تقسیم اراضی در سال ۴۱، سه هزار هکتار از اراضی مهرشهر را در تملک خود داشت. پس از اصلاحات ارضی یک سوم آن را به روستائیان فروخت و مابقی که مرغوب‌ترین زمین‌های آن ناحیه نیز به حساب می‌آمدند در تملک خود نگاه داشت و در قسمتی از آن کاخ معروف خود به نام مروارید را با بیش از ۱۱۰ هکتار زیربنا احداث کرد و بقیه زمین را نیز به تدریج به فروش رساند. سود حاصل از این خرید و فروش بسیار بالا بود به طوری که تنها در سال ۱۳۵۰، ۸۰۰ میلیون تومان عاید شمس شد.[۱۱]
شمس همچنین با اعمال نفوذ مسیر بزرگراه تهران-کرج را منحرف کرد تا از وسط املاکش بگذرد تا بدین شکل بتواند زمین‌های خود را به بهایی چند برابر نرخ معمول به خریداران سرشناس بفروشد.[۱۲] اینگونه فعالیت‌های شمس پهلوی باعث اعتراض شدید مردم شد. به طوری که ساواک گزارش داد: «این عمل به قدری در بین خریداران زمین و سایرین که از این موضوع با اطلاع می‌باشند عکس‌العمل بدی ایجاد نموده که حد و حسابی ندارد و باعث سلب ایمان و اعتماد مردم از اعضای خاندان سلطنتی شده است و حتی در محافل به عنوان کلاهبرداری از این معامله یاد می‌شود.»[۱۳]

مخبر ساواک همچنین در شهریور ۵۲ از نارضایتی مردم از خرید و فروش زمین‌های مربوط به خاندان پهلوی با قیمت گزاف خبر داده و گزارش می‌دهد: «در کرج زمین‌های والاحضرت شمس پهلوی را می‌فروشند متری ۵۰۰ تومان.» [۱۴]

منبع: مرکز اسناد انقلاب اسلامی

پی‌نوشت‌ها:

۱- حسین فردوست، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، جلد اول تهران: اطلاعات ، صص ۶۶-۶۳.

۲- شهلا بختیاری، مفاسد خاندان پهلوی، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۴ ، ص ۶۸.

۳- پیشین، صص ۴۲۵ و ۴۲۶.

۴- زنان دربار به روایت اسناد ساواک (کتاب چهارم: شمس پهلوی)، تهران: مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، ص ۱۶.

۵- فریده دیبا، دخترم فرح، ترجمه الهه رئیس فیروز، تهران: به‌آفرین، ۱۳۷۹، ص ۲۶۱.

۶- شهلا بختیاری، مفاسد خاندان پهلوی،صص ۱۴۸ و ۱۴۹.

۷- فریده دیبا، دخترم فرح، ص ۲۶۳.

 -۸شهلا بختیاری، مفاسد خاندان پهلوی، ص ۴۶۰.

۹- پیشین، ص ۴۵۵.

۱۰- زنان دربار به روایت اسناد ساواک (کتاب چهارم: شمس پهلوی)، ص ۲۳.

۱۱- پیشین، ص ۱۷.

-۱۲ فریدون هویدا، سقوط شاه، ترجمه‌ ح. ا. مهران، تهران: انتشارات اطلاعات، ۱۳۶۵، ص ۱۴۶.

۱۳- زنان دربار به روایت اسناد ساواک (کتاب چهارم: شمس پهلوی)، ص ۱۸.

-۱۴ شهلا بختیاری، مفاسد خاندان پهلوی، ص ۲۸۳.

انتهای پیام/