اهمیت حفظ حریم خصوصی در اسلام قسمت۱

مریم حسینخانی سیلاخور کارشناس ارشد حقوق جزا

بحث از حریم اولین بار در فقه و سپس کتابهای حقوقی مسلمانان مطرح شد.حریم در اصل واژهای عربی و از ریشه ((حرم)) و به معنای منع و تشدید است  همچنین در معنای آنچه که از پیرامون خانه و عمارت بدان متعلق است (اسکندری، ۱۳۸۹)و مکانی که حمایت ودفاع از آن واجب است، آمده است. فقها در تعریف آن گفته اند مراد از حریم محدوده خاصی از زمین اطراف مال غیرمنقول (مانند خانه،چاه وقنات) است که صرف بهره برداری از آن یا بهره برداری کامل از آن منوط به درتصرف داشتن آن زمین است . (علامه حلّی، ۱۳۶۳ : نجفی، ۱۹۸۱). « خصوصی »نیز درلغت در مقابل عمومی است و عمومی به معنای چیزی است که شامل همه گردد.  (دهخدا،۱۳۷۷)

در اسلام

در آیات متعددی از قرآن مجید بر لزوم رعایت حریم خصوصی اشخاص تأکید شده است. برای مثال آیات ۲۷، ۲۸ سوره نور در قرآن کریم بر لزوم رعایت حرمت مسکن تأکید کرده و افراد را از ورودبه منزل غیر بدون اجازه صاحب مسکن منع کرده اند:

یا ایها الذین امنوا لا تدخلوا  بیوتاً غیر بیوتکم حتیّ تستأنسوا و تُسلّموا علی اهلها….(آیه۲۷)

ای اهل ایمان ، به خانه هایی غیر از خانه خود وارد نشوید تا رخصت و اذن طلبید و …

فان لَّم تجدوُا فیها احداً فلاتدخلوا حتیّ یوُذن لکُم و اِن قیل لکم ارجعو فارجعوا هو ازکی لکم و الله بما تعلمون علیم ( آیه ۲۸)

و اگر کسی را در آن نیافتید باز وارد آن نشوید تا به شما اجازه داده شود وچون به شما گفته شد برگردید بازگردید که این برای شما پاکیزه تر است و خدا به آنچه می کنید داناست .

همچنین در آیه ۱۲ سوره حجرات آمده است :

« یا ایهاالذین آمنوا اجتنبوا کثیراً من الظن ان بعض ظن اثم و لا تجسسوا و لا یغتب بعضکم بعضاً ».

ای کسانی  که ایمان آورده اید از ظن زیاد دوری کنید . همانا برخی ازظن ها گناه هستند و در احوال مردم تجسس نکنید و برخی از شما از برخی دیگرغیبت نکنند .

و یا آیه ۵۸ سوره نور می فرماید: یا ایها الذین امنو لیستاذنکم الذین ملکت…

ای کسانیکه ایمان آورده اید باید بردگانی که مالک آنها هستید و کسانی از شما که به سن بلوغ نرسیده اند در سه وقت برای ورود به اتاق  از شما اجازه بگیرند،پیش از نماز صبح و نیمروز،هنگامی که لباس از تن بیرون میکنید و بعد از نماز عشاء، این سه وقت هنگام خلوت شماست… این آیه تاکیدی بر آیات قبلی است.

سنت پیامبر اکرم (ص) و ائمه اطهار ( ع) و سیره مسلمانان نیز سرشار از توصیه هایی در پرهیز  از نقض مصادیق مختلف حریم خصوصی است . البته ، اصطلاح«حریم خصوصی » نه در آیات قرآن و نه در روایات اسلامی استعمال نشده است ؛ یعنی از ماهیت و محتوای حریم خصوصی حمایت شده است بدون آنکه  نامی از آن برده شود.

تحقیق در منابع حقوق اسلام نشان می دهد که قدمت حمایت از حریم خصوصی در حقوق اسلامی بسیار بیشتر از سایر نظام های حقوقی است .  حریم خصوصی منازل ، ارتباطات ، امور خصوصی و افکار و عقاید شخصی بیش از ۱۴۰۰ سال پیش مورد تأکید اسلام قرار گرفته است در حالی که نخستین جرقه های حمایت جدی از حریم خصوصی حتی در مواضع تحویل گرایان در غرب به قرون ۱۷و۱۸ میلادی بر می گردد . رایج ترین اصطلاحاتی که در آیات و روایات اسلامی درباره حریم خصوصی به کار رفته اند عبارت است از :

۱- تجسس و تحسس و تفتیش۲- سوء ظن ۳- سب و هجو قذف ۴- نمیمه و غیبت ۵- تنافس    ۶- خیانت در امانت ۷- اشاعه فحشاء۸- استراق سمع ۹- استراق بصر ۱۰- ورود به منزل غیر بدون استیذان.

از حضرت امام جعفر صادق(ع) نقل شده است که رسول اکرم(ص)  فرموده اند: « ای  گروهی که به زبان اسلام آورده اید و ایمان به قلب شما وارد نشده، مسلمانان را مذمت نکنید و زشتی های پنهان ایشان را جستجو  نکنید ؛ زیرا کسی که اسرار ایشان را جستجو کند، خداوند سر او را جستجو می کند و کسی که خدا جستجوی سر او نماید، او را مفتضح کند اگر چه در خانه اش باشد .»  در حدیث دیگری از پیغمبر(ص)  آمده است :    « اول مرتبه کفر آن است که شخص از برادر خود کلمه ای را  بشنود و آن را حفظ کند و بخواهد که او را به واسطه آن کلمه مفتضح کند ، برای چنین اشخاصی نصیب و بهره ای نیست ».

حکمی که پیامبر(ص) در قضیه سمره بن جندب صادرکرده است از مهم ترین  نمونه های تاریخی است که بر ممنوعیت ورود بدون اذن به خانه های مردم دلالت می کند . سمره بن جندب در خانه یکی از انصار یک نخل داشت که برای سرکشی به آن ، بدون اذن صاحب خانه وارد منزل وی می شد که در نهایت پیامبر اسلام برای جلوگیری از ورود بدون اذن و اجازه به منزل انصاری فرمودند که « لا ضرر و لاضرار فی الاسلام »، لذا به مرد انصاری اعلام کردند که برو درخت را بکن و در مقابل وی بینداز .

احکام حریم خصوصی از منظر فقهای معاصر

اسلام که زیر بنای هر نوع تربیت و سازندگی را “انسان” می داند به کرامت و حرمت آدمیان اهمیت فراوان داده و حریم خصوصی افراد را با وسواس و باریک بینی فراوان پاس داشته است. در آیات قرآنی و نیز احادیث معصومان(ع) و هم چنین در سخنان پیشوایان دینی توصیه های فراوانی است که آدمیان را از ورود به حریم خصوصی افراد اکیداً باز داشته است. از همین رو است که یکی از شاخصه های مهم “رهبران دینی” اصرار آنها بر امن بودن حریم خصوصی افراد است که در اینجا دیدگاه چند تن از آنها را بیان می کنیم :

دیدگاه فقهی امام خمینی

امام خمینی(ره) که توانست در تمامی عرصه ها با  معیارهای اسلامی مشی کند در این وادی نیز با قوّت و در حساسیّت ِمثال زدنی وارد شد و حریم خصوصی مردم را پیامبرانه پاس داری کرد و همه مسئولان را به رعایت آن فرمان داد. حضرت امام خمینی در تاریخ ‏۲۴/۹/۱۳۶۱  یعنی پس از گذشت نزدیک به چهار سال از پیروزی انقلاب اسلامی، فرمان هشت ماده ای خطاب به قوه قضائیه و تمام ارگانهای اجرایی در مورد اسلامی شدن قوانین و عملکردها صادر کردند.در این نوشتار، محور بحث و بررسی، قسمتهایی از این فرمان است که به دخالت دولت در زندگی خصوصی افراد بر می گردد و عبارتند از:

۱ـ احضار و توقیف افراد بدون حکم قاضی که براساس موازین شرعی است، جایز نمی باشد و تخلف از آن موجب تعزیر است.

۲ـ تصرف در اموال منقول و غیر منقول بدون حکم حاکم شرعی که براساس موازین صادر گردیده، جایز نیست.

۴ـ ورود به مغازه ها و محل کار و منازل افراد بدون اذن صاحب خانه برای جلب یا به نام کشف جرم و ارتکاب گناه، ممنوع است.

۵ـ شنود تلفن، گوش دادن به نوار ضبط صوت دیگران به نام کشف جرم جایز نیست.

۶ـ تجسس از گناهان غیر و دنبال اسرار مردم بودن جایز نمی باشد. ۷ـ فاش ساختن اسرار مردم جرم و گناه است.

۸ـ تجسس در صورتی جایز است که برای کشف توطئه ها و مقابله با گروهک های مخالف نظام جمهوری اسلامی که قصد براندازی نظام و ترور شخصیت ها را دارند، قرار گیرد که کار آنان مصداق افساد فی الارض است.

۹ـ در صورت جواز تجسس باید ضوابط شرعی رعایت گردد و یا دستور دادستان باشد چرا که تعدی از حدود شرعی نسبت به آنان نیز ناروا است.

۱۰ـ اگر مأموران قضایی از روی خطا و اشتباه وارد منزل شخصی یا محل کار خصوصی شدند و با آلات لهو و قمار و فحشا و مواد مخدر برخورد کردند حق ندارند آن را پیش دیگران افشا کنند و هیچ کس حق ندارد هتک حرمت مسلمان نماید و از ضوابط شرعی تعدی کند و حق جلب آنان را نیز نداشته و تنها باید نهی از منکر کند.  .

۱۱ـ قُضات حق ندارند ابتدا حکمی صادر کنند که مأموران اجازه ورود به منازل یا محل کار افراد را داشته باشند که نه خانه تیمی است و نه محل توطئه علیه نظام.

حضرت امام از این پس تا آغاز سال ۱۳۶۲ به جد پیگیر این مهم بوده و در پیام ها و بیانیه ها و با معرفی اعضای ستاد، آن را دنبال کرده اند.